Ayşe Arman‘ınkiler başta olmak üzere sağda solda okuduğunuz “röportajlar” var ya, aslında hemen hemen hepsi “söyleşi”. “10 soru sor, hemen altına cevapları yerleştir, sonra yayımla” pratikliğindeki söyleşiyi, röportaja dönüştürebilmek edebi yetkinliği, bol kültürü, bol okumayı ve aslında bir anlamda Yaşar Kemal olmayı gerektiriyor. O yüzden “istediğimi istediğim gibi adlandırırım” keyfiliğinden vazgeçip şu “röportaj” yaptığınızı zannettiğiniz görüşmelerinizi “söyleşi”ye dönüştürün. Ya da “röportajın” aslında tam olarak ne olduğunu öğrenin ve yok olmak üzere olan bu hem gazetecilik tekniğini hem de edebiyat türünü hep birlikte canlandıralım. O halde ben bildiğim kadarını aktarmakla kamuoyuna yardımcı olmaya çalışayım.
Cuma iş çıkışı Sirkeci Garındaki dergi fuarında yüzlerce derginin arasında dolaştım. Piyasada bu kadar fazla dergi olduğuna şaşırmaktan çok dergilerin kapağında yazan “bilmem kiminle röportaj”ı açıp baktığımda “söyleşi” ile karşılaşmama şaşırdım. İşin daha da vahimi, çok tanınmış edebi değerdeki dergilerde de aynı karışıklığın varlığı. Üstelik dergi stantlarındaki görevlilerle konuştuğumda – ki çoğu bizzat derginin editör kadrosundan kişiler – söyleşi ile röportajın farklı şeyler olduğunun bilincide değil. Şaka gibi ama maalesef gerçek. Hatta Türk Dili ve Edebiyatı bölümü son sınıftan mezun olmaya hazırlanan bir dergi yetkilisi “Aslında ikisi arasında fark olduğunu biliyorum ama ‘röportaj’ diye yazınca okura daha havalı geliyor.” dedi. “Bu yaptığınız söyleşi türüne giriyor, ‘röportaj’ yerine doğrusu olan ‘söyleşi’yi yazsanız dergi daha mı az satılacak?” diye soruyorum; kafalar karışık olunca mantıklı cevap da gelmiyor tabii.
Söyleşi ile röportaj arasındaki en temel farklar şunlar:
- Söyleşi soru – cevap şeklinde alt alta yayımlanır. Kendi sorunuzu kendi ağzınızdan, cevabı da söyleşiyi yaptığınız kişinin kendi ağzından kendi cümleleriyle olduğu gibi yayımlarsınız. Röportajda ise cevapları, cevaplayanın ağzından değil kendi cümlelerinizle yoğurarak aktarırsınız. İşte tam bu aşamada iyi bir edebi üsluba, yazım becerisine sahip olmak gerekiyor.
- Söyleşide kişilerin bir araya gelme zorunluluğu yoktur. Yüz yüze yapılabilen söyleşi telefonla konuşarak, internet üzerinden yazışarak, soruların önden gönderilip cevaplarının yazılı olarak alınması gibi farklı yöntemlerle yapılabilir. Aynı anda aynı mekanda bulunmadan harika bir söyleşiye imza atabilirsiniz. Röportaj içinse kesinlikle tarafların bir araya gelmesi şarttır. Çünkü röportajda sadece soru cevap aktarılmaz, bulunulan mekan tasvir edilir, röportaj yapılan kişinin dış görünümü, ruh hali, beden dili, sorulara verdiği tepkiler gibi hemen her ayrıntı öyküleştirilerek anlatılır.
- Öyküleştirme demişken röportajın bu özelliğini de hemen yazayım. Röportajda sorular, cevaplar, tarafların röportaj anında bir araya gelmesine kadar ki süreç hatta sonrası hikayeleştirilerek anlatılır. Söyleşide ise sorular ve cevaplar düz bir şekilde verilir.
Röportaj, gerçekten “söyleşiye röportaj denilemeyecek kadar zor” bir edebi tür. Bunu Yaşar Kemal’in şu sözlerinden daha iyi anlayabiliriz: “Röportaj bal gibi edebiyattır. Onu haberden ayıran nitelik onun edebiyat gücüdür. Haber bir yaratma değildir, bir taşımadır. Aslında röportaj, taşıma anlamına geliyor ya, yanlış, o taşıma olan haberdir, hem de en gerçek anlamıyla. Röportaj bir yaratmadır. (…) Röportaj haberin varamadığı yere varandır, nasıl, yaratarak, gerçeği değiştirerek değil, yaratarak.”
Fransızca ‘reporter’ fiilinden türeyen ‘reportage’ sözcüğünden dilimize geçen röportaj, TDK Güncel Türkçe Sözlük’te “Konusu bir soruşturma, araştırma olan gazete veya dergi yazısı”; TDK Büyük Türkçe Sözlük’te “Radyo ve televizyon habercisinin araştırma ve soruşturma sonucunda hazırlamış olduğu program, mülakat.” olarak tanımlanmakta. TDK Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü’nde röportaj; “Soru ve cevaba dayalı gazete veya dergi yazısı” ve “Kitle iletişim araçlarında çalışan habercinin araştırma ve soruşturma sonucunda hazırlamış olduğu program, mülâkat” olarak açıklanmakta. Bir ara roportaj.ist projesi için Nüket Özenen hocamdan da bir röportaj tanımı rica etmiştim; o da röportajı “Gazete, dergi gibi yayın araçlarında günübirlik yayımlanan haberlerin içeriğinin yazarın araştırma, gözlem ve anlayışından aldığı yeni biçimle öyküsel bir örüntü içinde detaylandırılması; gerekirse belge ve fotoğraflarla okuru gerçeğe, gerçeğin özüne götürmesidir.” şeklinde tanımlamıştı.
Röportaj nedir sorusunun cevabını daha iyi anlayabilmek için vakti zamanında bunun en iyi örneklerini vermiş Yaşar Kemal’in röportaja dair söylediklerine kulak vermek gerekiyor:
- “Röportaj, gazeteciliğin başlıca ana kollarından biridir.”
- “Haber gerçeğin kaba yansıması, röportajsa yaşamın özüne, gerçeğin özüne doğru bir iniştir.”
- “Röportaj bir edebiyat dalı sayılmak ne, röportaj bal gibi edebiyattır.”
- “Röportaj bir yaratmadır.”
- “Röportaj haberin varamadığı yere varandır.”
- “Röportaj bir edebiyat türüdür, onun için bize insan yaşamını, gerçeğini en güzel veren bir daldır.”
Benim de neslimin görmediği yıllarda gazetelerde röportajlar yayımlanıyordu ancak günümüzde röportajın uzunluğundan, zorluğundan ve okura sıkıcı gelmesinden dolayı gazetelerin röportajlara ayıracak sayfası maalesef ki yok. Belki gerçek anlamda röportaj yapabilecek yetkinlikte kimse olmadığı için de olabilir. Ancak Yaşar Kemal’in 1973 yılında Milliyet Sanat dergisinde kaleme aldığı şu cümleleri tekrar hatırlamakta fayda var:
“Şu günlerde tirajları tepe aşağı giden gazetelerimiz bir çıkar yol arayacaklardır. Onları kurtaracak, onları halkın, okuyucunun gözünde sevimli kılacak, gerçek insan yaşamını, olayların, haberlerin ardındaki gerçeği verecek olan tek yol röportajdır.”
Röportaja dair daha önce yazdığım “Röportaj mı Söyleşi mi? En Güzel Cevap: Yaşar Kemal” başlıklı yazımı okuyarak röportaj – söyleşi karışıklığına artık tamamen kafanızda son verebilirsiniz. Hatta iyi bir röportaj örneği okumak isterseniz sevgili arkadaşım Sibel Koç’un gazetecilik eğitimimiz sırasında verilen röportaj ödevine karşılık yaptığı harika çalışmayı okuyabilirsiniz.