Kendimi bildim bileli yazan biri olarak son on yılım yoğun şekilde redaksiyon yaparak geçiyor. Redaksiyon yapmak, benim için bulmaca gibi ve inanılmaz bir tutku. Hem yazmaktan hem de metinlerle oynayıp onları düzeltmekten büyük zevk alıyorum. Birgün redaksiyon üzerine ayrıntılı bir yazı yazmayı planlıyorum. O yazıyı yazana kadar, ön hazırlık olması adına, ayrıca bir metni yenilemek ya da daha güçlü hâle getirmek için neler yapılması gerektiğini merak edenlere yol göstermesi için “metin değiştirim” kavramından bahsedeceğim.
Metin değiştirim nedir?
Metin değiştirim (text modification), bir kaynak metnin belirli amaçlarla bir hedef metne dönüştürülmesi sürecidir. Bu süreçte, kaynak metin üzerinde yapılan çeşitli dilbilimsel değişikliklerle yeni bir metin oluşturulur. Metin değiştirim, okuyucunun metni daha iyi anlamasını sağlamak amacıyla kullanılır. Özetleme, sadeleştirme, kısaltma, bölme, açımlama, genişletim, birleştirme, yerine koyma, düzenleme, düşürme ve eksiltme gibi tekniklerle yapılan değiştirim işlemleri sonucunda metnin ilk hâlinden farklı, yeniden oluşturulmuş bir metin ortaya çıkar. Tabii metin değiştirim tekniğinde, kaynak metnin tamamen değiştirilmediğinin de altını çizmeliyim. Aksi durumda yapılan, metin değiştirim değil redaksiyon olur.
“Değiştirim” sözcüğüne takılmış veya bu, kafanızı karıştırmış olabilir. Değiştirim (modification) terimi, kaynak metnin, diğer bir ifadeyle orijinal metnin, daha başka bir ifadeyle metnin ilk hâlinin hedef metne dönüştürülmesi sürecindeki işlemleri ifade eder. Değiştirim hem genişletim, açımlama gibi kaynak metne yapılan eklemeleri, hem kısaltma, düşürme gibi kaynak metinden yapılan çıkarmaları, hem de kaynak metindeki bazı yapıların, hedef metin okuyucusunun nitelik ve beklentilerine uygun olan eş veya yakın değerli yapılarla değiştirilmesini kapsar.
Metin değiştirim hangi durumlarda kullanılır?
- Anlaşılırlığı artırmak: Karmaşık metinleri daha geniş bir kitleye ulaştırmak için sadeleştirmek.
- Hedef kitleyi etkilemek: Metni hedef kitlenin ilgisini çekecek şekilde uyarlamak.
- Farklı türlerde metinler oluşturmak: Aynı içeriği farklı amaçlarla kullanmak için yeniden yazmak. Örneğin, akademik makaleyi popüler bir makaleye dönüştürmek için metin değiştirimden faydalanılabilir.
Metin değiştirimi, okuyucunun anlayışını artırmayı hedefleyen ve dilin kullanımına dair önemli bir araç olduğundan özellikle yabancılara Türkçe öğretiminde sıklıkla kullanıyorum. Yabancı dil olarak Türkçenin öğretiminde metin değiştirim teknikleri, öğreticiye de öğreniciye de büyük fayda sağlıyor. İkinci/yabancı dil öğretiminde, öğrenicinin anlama düzeyini yükseltmek amacıyla karmaşık sözcükler veya ifadeler, m etin değiştirim sayesinde daha anlaşılır hâle getirilir.
Metin değiştirimde dikkat edilmesi gereken noktalar
Tıpkı redaksiyonda olduğu gibi metin değiştirimde de bazı noktalara özen göstermek gerekiyor. Bunların en başında “anlamın korunması” geliyor. Metin değiştirim sırasında ana fikir ve anlamın bozulmamasına dikkat edilmelidir. Dikkat edilmesi gereken diğer konuysa “hedef kitle”dir. Metnin hedef kitlesinin dil seviyesi ve ilgi alanları göz önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca değiştirilen metnin akıcı bir dilde olmasına, aynı zamanda “bağlam”ın da korunmasına önem verilmeli. Metnin bulunduğu bağlam ve diğer cümlelerle uyumlu olması gerekir.
Metin değiştirim teknikleri
Sözcüksel ve Sözdizimsel Eklemeler: Kaynak metne yeni kelimeler veya ifadeler eklenir, bu da metnin kapsamını genişletir.
Örneğin “Kitap, yazarın hayatına dair önemli bilgiler sunmaktadır.” cümlesi “Bu kitap, yazarın hayatına dair önemli bilgiler sunmakta ve onun düşünce dünyasını yansıtmaktadır.” şeklinde değiştirilebilir.
Düşürme: Kaynak metindeki bazı yapılar çıkarılarak hedef metin oluşturulur; bu teknik metni sadeleştirir.
Kaynak metin: Yemek pişirmek, zaman alıcı bir süreç olabilir.
Hedef metin: Yemek pişirmek zaman alıcıdır.
Yerine Koyma: Kaynak metindeki yapılar, hedef metin okuyucusunun beklentilerine uygun eş veya yakın anlamlı yapılarla değiştirilir.
Örneğin “Çalışkan öğrenciler, derslerine çok iyi çalışıyorlar.” cümlesi “Başarılı öğrenciler, derslerine büyük bir özveriyle yaklaşıyor.” şeklinde değiştirilebilir.
Açımlala (Açıklama): Belirsiz veya karmaşık ifadeler açılarak daha anlaşılır hâle getirilir ve karmaşık kavramlar örnekler veya daha basit ifadelerle açıklanır.
Kaynak metin: Bu durum, bazı sorunlara yol açabilir.
Hedef metin: Bu durum, bazı ciddi sorunlara yol açabilir.
Kaynak metin: Hipostaz, felsefede bir varlığın temel niteliklerini ifade eden kavramdır.
Hedef metin: Hipostaz, bir şeyin ne olduğu ve temel özelliklerinin neler olduğu hakkında felsefi bir terimdir. Yani bir varlığın özünü belirtir.
Bölme ve Birleştirme: Uzun cümleler bölünerek veya kısa cümleler birleştirilerek akış sağlanır.
Örneğin “Kediler çok sevimli hayvanlardır. Onlarla vakit geçirmek eğlencelidir.” cümlesi “Kediler çok sevimli hayvanlardır ve onlarla vakit geçirmek oldukça eğlencelidir.” şeklinde değiştirilebilir.
Sadeleştirme: Karmaşık cümleleri ve kelimeleri daha anlaşılır hâle getirmek için kullanılır.
Kaynak metin: Bu çalışma, karmaşık teorik yaklaşımları ele almaktadır.
Hedef metin: Bu çalışma, zor teorileri incelemektedir.
Genişletim: Kaynak metinin hacim olarak daha geniş bir metin hâline dönüştürülmesidir. Cümle, detaylandırılarak daha zengin hâle getirilir.
Kaynak metin: Bahçede çiçekler açtı.
Hedef metin: Bahçede rengârenk laleler, papatyalar ve güller açtı, her biri bahara yeni bir canlılık katıyordu.
Kaynak metin: Köpeğim çok akıllı.
Hedef metin: Köpeğim, komutları hemen öğrenen, her sabah beni neşeyle karşılayan, sadık ve çok akıllı bir dost.
Cümle Yapısını Değiştirme: Cümlenin başlangıcı veya sonunu değiştirilerek farklı bir ifade elde edilir.
Örneğin “Kitabın karmaşık yapısı, okurun dikkatini dağıtmaktadır.” cümlesi “Okur, kitabın karmaşık yapısı nedeniyle dikkatini toparlayamamaktadır.” şeklinde değiştirilebilir.
Hedef Kitleye Göre Uyarlama: Metni farklı eğitim düzeyine, yaş grubuna veya ilgi alanına sahip kişilere uygun hâle getirilir.
Kaynak metin (Akademik): Verilerin varyansı, modelin güvenirliğini etkileyen önemli bir faktördür.
Hedef metin (Genel okur): Verilerin farklılık göstermesi, araştırmanın sonuçlarının ne kadar doğru olduğunun anlaşılmasında önemli bir rol oynar.